چکیده رساله:
نهاد وقف در فقدان سازوکارهای رسمی برای مدیریت، برنامه ریزی و توسعه فضایی شهرها در نظام های سیاسی حاکم در جوامع خاورمیانه و ایران، دارای کارکردهای مدنی- اجتماعی بوده و نقش مهمی نیز در تکوین، معنادادن و استمرار فرهنگ اسلامی در این شهرها داشته است. هدف از بررسی و ارزیابی این موضوع، رسیدن به اصول و چارچوبی بود که با منشأ اندیشه و تفکر یک جهان بینی جامع، مبین الگویی می باشد و در ایجاد و استمرار حیات ساختاری، مدنی و معنوی شهر، مورد ارجاع طراحان و برنامه ریزان شهری قرار گرفته است. در این میان آنچه به عنوان مسأله قابل بررسی است وجود موقوفات و تأثیر انکارناپذیری است که در ایجاد سازمان فضایی و ساختاری و استمرار حیات مدنی شهرها داشته اند و ضرورت سازماندهی آن به عنوان یک نظام ساختاری هدفمند در ساختار شهر اسلامی دیده می شود.
در فرایند شکل گیری و توسعه شهرهای جهان اسلام همزمان شاهد توسعه و تطبیق فرهنگ وقف با مقتضیات مکانی و قوانین محلی در کنار توجه به نیازهای منطقه ای و بومی جوامع ساکن در شهرهای تازه تأسیس و یا تصرف شده می باشیم. در این میان توجه حکومت ها و عاملین حکومتی به موضوع وقف و استفاده از آن به عنوان ابزاری برای توسعه و تداوم مفاهیم و ارزش های اسلامی، خود تأثیر بسزایی در اهمیت این نهاد اسلامی در فرایند برنامه ریزی و توسعه فضایی شهراسلامی دارد؛ جهت تدقیق و تبیین این موضوع در قالب ساختاری هدفمند و منسجم، با بررسی نظریات جامعه شناسی، نظریه ساخت یابی گیدنز و نظریه اعتباریات علامه طباطبایی هدف تحقیق و بررسی قرار گرفته و بر این اساس ساختار معنایی وقف و نظام برنامه ریزی موقوفات تجزیه تحلیل گردید و با تکیه بر مفاهیم ساخت، نظام و ساخت یابی در تئوری گیدنز و علامه، موضوع رساله تبیین شد. در این راستا، بر مبنای سوال اصلی پژوهش که جایگاه فرهنگ وقف در فرآیند برنامه ریزی و توسعه فضایی شهر اسلامی و بازار تاریخی تبریز به عنوان نمونه موردی را چگونه می توان ساخت یابی کرد؟
از انجا که در ساختار کالبدی شهرهای اسلامی، بازارها به دلیل عملکردهای چند بعدی و حضور و تداوم و پیوند آنها با فضاهای مذهبی و اموزشی علی رغم تغییرات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی، به عنوان عضوی حیاتی در شهر اسلامی شناخته شده و مورد توجه بسیاری از پژوهشگران شهرهای اسلامی قرار گرفته اند، در این پژوهش با مبنا قراردادن یافته های نظری، ساختار کالبدی و نظام موقوفات بازار تبریز و چگونگی تداوم حیات ساختاری، اقتصادی و مدنی آن در طی بستر زمان مورد بررسی قرار گرفت. بازار تبریز، به عنوان یکی از ارکان حیاتی شهر اسلامی، تجلی عینی ارزش‌ها و هنجارهای اسلامی است و پدیده وقف موجب شکل‌گیری این ارزش ها و استمرار حیات و عملکرد آنها در طول زمان و مکان می‌شود.
کلیدواژه: نهاد وقف، شهر اسلامی، فرآیند برنامه ریزی،توسعه فضایی،نظریه ساخت یابی ،نظریه اعتباریات علامه طباطبائی،بازار تاریخی تبریز
