مساجد، به عنوان سمبل معماری اسلامی ایران از جهات و ابعاد متعددی مورد توجه قرار گرفته اند و در این راستا، بحث کیفیت و چگونگی خوانش و فهم معنا در مساجد معاصر یکی از مقولات مهم است که در نسبت میان فرم و نماد پرسش برانگیز است. در واقع، به معماری مساجد معاصر، بعنوان مجموعه ای در هم تنیده از کالبد و معنا و تجلیات ظاهری و مفاهیم باطنی نگاه می شود که در حوزه نظری معماری به طور کلی و به صورت خاص در معماری اسلامی مطرح است. به ویژه، رابطه فرم - نماد و نسبت میان آنها در مساجد معاصر، نکته حائز اهمیتی است که بسیاری از مقولات و مباحث مرتبط با معماری مسجد را در برمی گیرد؛ به گونه ای که از یک طرف با لایه های بیرونی، عناصر، کارکردها و رویدادها و از سوی دیگر، با لایه های درونی، مفاهیم و معانی عمیقی در ورای این ظواهر در تعامل است. بر این اساس و در این رساله، ابتدا، فاکتورهای دخیل در خوانش مساجد از دیدگاه صاحب نظران و منابع مکتوب بررسی و تحلیل شده و از این اطلاعات در طرح مدلی برای تحلیل خوانش نشانه شناسانه ی مخاطبان از مساجد متنوع معاصر از دریچه ی رابطه فرم و نماد، و با سنجه های مورد نظر استفاده شده است.
  پژوهش حاضر تلاش داشته، خوانش مخاطبین عام و خاص از گونه های مختلف مساجد معاصر تبریز را با ابزار پرسشنامه و مصاحبه، جمع آوری، مقایسه و تحلیل نماید. بر اساس شرایط مورد نظر در این پژوهش، از میان 180 مسجد معاصر مورد بررسی در شهر تبریز، تعداد 9 مسجد انتخاب و در سه گونه دسته بندی شده اند، گونه ی اول، مساجد مشابه مساجد گذشته هستند و گونه ی دوم، ضمن بهره گیری از برخی ویژگی های مساجد گذشته، ظاهری نسبتا متفاوت دارند و گونه سوم مساجد نامتعارف هستند. در این راستا، خوانش مخاطبین از گونه های مختلف مساجد معاصر، با معیار احکام اسلامی و سایر اصول حاکم بر طراحی مساجد از وجوه مختلف سنجیده و تحلیل شده است. در نهایت و بر اساس یافته های تحقیق، بنظر می رسد خوانش معانی در گونه هایی از مساجد معاصر که از لحاظ الگو، فرم، عناصر، آرایه و سایر ویژگیهای معماری، شباهت بیشتری به مساجد گذشته داشته اند، برای مخاطبین ساده تر بوده است و مهم ترین فاکتورهای دخیل در خوانش و فهم مخاطبان از مساجد معاصر تبریز به ترتیب اولویت مناره، گنبد، آرامش روحی و معنویت فضایی در فضای مسجد، آرایه ها و محراب بوده اند. هرچند شاید نتوان برخی فرم ها، عناصر و نمادهایی که به ارتقاء خوانش مساجد معاصر کمک می کنند را صرفا با معیارهای اسلامی قبول یا رد نمود. در نهایت، بنظر می رسد که وجود برخی فرمها و نمادها و ایده های فضایی- هندسی که ریشه در کهن الگوها و خاطرات جمعی عامه مردم دارند به مخاطبین در خوانش عمیق تر و مطلوب تر از مفاهیم و معانی متعالی مسجد کمک می نماید و بدون استفاده از بعضی نشانه ها، آرایه ها و فرم های نمادین، خوانش مساجد معاصر بسیار مشکل خواهد بود.
کلمات کلیدی: خوانش، نشانه شناسی، مساجد معاصر تبریز، فرم، نماد