نور به عنوان پدیده‌ای مادی و معنوی در طی قرن‌ها افکار بسیاری از فلاسفه، حکما و عرفا را به خود معطوف کرده است. آنان بر این باورند که نور معنوی و روحانی علاوه بر آنکه دارای جنبه مادی است، در بعد معنوی نیز به دلیل خاصیت غیرفیزیکی خود، به عنوان نوعی رابط معنوی میان انسان و خدا محسوب می‌شود. از اینرو هنرمندان اسلامی همواره کوشیده‌اند تا در آنچه می‌آفرینند از نور به عنوان نماد و مظهری که به وحدت الهی نزدیک است، حداکثر بهره را ببرند. کنجکاوی در جهت دست‌یابی به حقیقت نور و نقش آن در زندگی و فضای زندگی انسان، محقق را بر آن داشت تا به تحقیق درباره ابعاد مختلف نور و نحوه ارزیابی و سنجش معنویت حاصل از آن در فضای عبادی بپردازد. امروزه نگرش كميتي و ناديده گرفته‌شدن جنبه‌هاي معنايي نور طبیعی در طراحي اغلب فضاهای عبادی  نیاز به مطالعه و بررسی بیشتر در رابطه با قابلیت‌های نور طبیعی در جهت ایجاد فضاهای کیفی را بیش از پیش نشان می‌دهد. بر این اساس هدف پژوهش حاضر ارزیابی نحوه حضور کمی و کیفی نور(روز) در مساجد تاریخی بازار تبریز  و ارائه راهکارهای عملی جهت بکارگیری نور کیفی در معماری مساجد معاصر می‌باشد. رویکرد این پژوهش به هر دو صورت کیفی و کمّی می‌باشد  و در راستای تحقق هدف مورد نظر تحقیق، در هر مرحله پژوهش از روش‌ها و ابزارهای مختلف تحقیق از قبیل شیوه‌های مرور منابع کتابخانه‌ای، پرسشگری و مطالعه میدانی و شبیه‌سازی رایانه‌ای استفاده شده است. همچنین از روش‌های تحلیل محتوای کمّی، تحلیل‌های آماری-از قبیل: همبستگی، آزمون تی‌مستقل و آزمون خی‌دو- و نتیجه‌گیری بر اساس استدلال منطقی در تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده شده است. دستاورد اصلی این تحقیق، ساخت و اعتباریابی ابزار سنجش کیفی(معنوی) نور(روز) در فضای عبادی می‌باشد که این مهم در پرتو شاخص‌سازی مفهوم «معنویت حاصل از نور(روز)» با تدبر در آیه نور(آیه 35 سوره مبارکه نور) حاصل شده است. بر این اساس، نگارنده با نگاهی «توحیدمحور» و به‌كارگيري روش تلفيقي(سه‌بعدي: وحی، عقل و تجربه) در مطالعات خود، ضمن تدبر در«آیه‌نور»، با رویکردی استنباطی- اجتهادی(به عنوان یک ایده رفتارساز)، مفاهیمی(مقولاتی) را از آیه نور استخراج نموده و با قرار دادن این مفاهیم در بوته آزمایش توسط خبرگان(حوزوی و دانشگاهی) و کاربران(مخاطبان مساجد)، ضمن اعتباریابی برای این مفاهیم، ابزاری را جهت سنجش کمی و کیفی نور(روز) با رویکرد فضاسازی معنوی معرفی می‌نماید که این مهم می‌تواند راهگشای طراحان در فرآیند آفرینش فضای عبادی مطلوب باشد. از رهگذر این یافته اصلی، یافته‌های دیگری نیز در ضمن تحلیل‌ داده‌های آماری و مطالعه بر روی نمونه‌های موردی بدست آمد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف)بر اساس نظریه علم دینی و تدبر در آیه نور، هفت اصل بنیادین- بعد از تایید توسط جامعه خبرگان(دانشگاهی و حوزوی)- مستخرج شد و نگارنده آنها را تحت عنوان «اصول کیفی هفتگانه نور» در فضای عبادی معرفی می‌نماید و که عبارتند از:
(1)اصل هستی‌بخشی، (2)اصل ذومراتبی، (3)اصل عدالت، (4)اصل نفی‌ماده، (5)اصل استمرار و تداوم، (6)اصل هدایتگری و(7)اصل آیتی.
ب)براساس تحلیلهای ‌همبستگی میان پرسشنامه ‌«سنجش‌نگرش‌معنوی افراد» و پرسشنامه سنجش‌میزان دریافت‌پیام‌های معنوی حاصل از نور و نورگیر»، مشخص گردید که  مفاهیم معنوی حاصل از نور(روز) و مستتر در فضای‌عبادی در افزایش سطح نگرش معنوی افراد کاربر تاثیر مستقیم دارد.
پ) با بررسی نمونه‌های موردی و استفاده از ابزار سنجش کمی و کیفی نور(روز) در آنها،  مشخص گردید؛ نمونه‌هایی که «جهت و راستای مقدس» توسط نور و نورگیر  در آنها مورد تاکید قرار گرفته بود؛ نمونه‌ها از لحاظ میزان معنویت نسبت به سایر نمونه‌ها در مرتبه‌ای بالاتر قرار ‌گرفت. این مهم  نقش«جهت و راستای مقدس» را در شکل‌گیری فضای کیفی(معنوی) نشان می‌دهد.
ت) و در نهایت بر اساس مطالعات میدانی و ارزیابی‌های صورت گرفته از نمونه‌های موردی، «نوردهی از بالا» به عنوان مناسب‌ترین نوع نورگیری برای فضای عبادی-از سه جنبه الگوی توزیع نور، وجوه روانی نور و وجوه ‌معنوی نور- معرفی گردید.
کلیدواژه‌ها: نور(روز)، سنجش کمی و کیفی نور(روز)، معنویت، فضای کیفی، فضای معنوی.