در دوران معاصر، نگاه معماری مدرن و در امتداد آن معماران آکادمیک نسل جدید، تأثیرات فراوانی بر روی طراحی مساجد داشته است. یکی از مهمترین این تأثیرات، تغییرات شکلی و فضایی مساجد بوده که بر خلاف گذشته از گونه‌ها و الگوهای ایده پردازانه بسیار زیادی برخوردار شده است؛ اما آنچه که کمتر بدان پرداخته و حتی مغفول واقع شده، اقبال عمومی مردم نسبت به مساجد است که طبق مطالعات برخی از اندیشمندان، در دهه‌های اخیر به شدت کاهش یافته است. این مسأله، بیش از هر امر دیگری حکایت از تحولی عمیق در حوزه فرهنگ دینی جامعه می‌کند. لیکن به نظر می‌رسد باید مساجد را در بستر تحولات تاریخی- اجتماعی، تلقی‌ها و قرائت‌های مختلف از دین و به خصوص نسبت آن با سیاست و حکومت بررسی و تأثیر این خوانش ها را بر کارکرد و پیکربندی فضایی مساجد مورد ارزیابی قرار داد، نکته‌ای که محققان حوزه معماری ایران تاکنون کمتر به آن توجه عمیق کرده‌اند. بدون تردید این بحث نه تنها ارزشهای زیبایی شناسی فرمی را در بر می‌گیرد بلکه در سطوح بالاتر معنائی و کارکردی نیز قابل بحث و بررسی است. این پژوهش با توجه به اهمیت نهاد دین و تغییراتی که در رفتارهای دینی مردم در سالهای اخیر رخ داده است و با بهره گیری از فقه مقارن در صدد پاسخ به این سوال است: چگونه می‌توان معماری مساجد تبریز را به کمک رفتار دینی برخاسته از فرهنگ اسلامی، ارتقاء داد؟ هدف از این پژوهش این است که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و استدلال منطقی، معماری مساجد تبریز را از نقطه نظر عمل به رفتارهای دینی آسیب شناسی و با شناسایی عوامل موثر بر بروز رفتارهای دینی در مساجد، راهکارهای جدیدی در حوزه معنا، کارکرد و کالبد آن‌ها ارائه کند.
یافته‌ها نشان می‌دهد که با قرائت از دین بر اساس وجه نامتغیر و ثابت وجود انسانی و در پاسخ به ندای قرآن که جوهر اصلی آموزه‌های پیامبران را تکمیل مکارم اخلاق معرفی می‌کند، یک فعالیت دینی، ناگزیر از به کارگیری ارزش‌های اخلاقی است. با اتخاذ چنین رویکردی و برای ارتقاء قابلیت محیطی مساجد شهر تبریز و فراهم آوردن زمینه لازم برای بروز رفتارهای دینی در کاربران، راهکارهای فرمی، معنایی و عملکردی برای طراحی معماری مساجد معاصر تبریز پیشنهاد شد که این راهکارها به دلیل در نظر گرفتن تحولات در حوزه فرهنگ دینی جامعه و به تبع آن رفتارهای دینی کاربران با ماهیت جدیدی نسبت به تحقیقات اخیر همراه بود و مسجد را به مثابه نهادی معنوی و مرکز تحقق اهداف مشترک انسانها و متعدد با کارکردهای غیر سیاسی و غیر منفعت طلبانه معرفی نمود.
کلید واژگان: رفتارهای دینی، عوامل موثر بر رفتارهای دینی، مساجد تبریز