بازار تاریخی تبریز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های معماری ایرانی و مجموعه‌ای درهم‌تنیده از تجلیات ظاهری و مفاهیم باطنی است. ارزش‌ها و کیفیت‌های معنایی در تقویت حس مکان این بازار نقش بسزایی دارد. متأسفانه اکثر تجارب کنونی درزمینة حفاظت بازار تاریخی تبریز، نشانگر کم‌توجهی به جنبه‌های معنایی و تضعیف حس مکان است که باعث ناکامی در دریافت پیام‌های معنایی، کمرنگ‌شدن تعامل میان مخاطبان و بازار و رفتارهایی چون ترک و عدم تعهد را به دنبال دارد که در تداوم حیات آن نیز تأثیر معکوس می‌گذارد. از طرفی جایگاه حس مکان و حفاظت معنایی در بازار تاریخی تبریز با در نظر گرفتن تمایلات حفاظت به‌سوی ابعاد کالبدی به‌خوبی مورد کاوش قرار نگرفته است؛ بنابراین پژوهش حاضر با هدف تبیین عوامل مؤثر بر حس مکان بازار تاریخی تبریز در راستای حفاظت معنایی و ارزشی میراث معماری انجام شده است. برای دستیابی به هدف اصلی پژوهش، سؤال اصلی این است که عوامل مؤثر بر حس مکان بازار تاریخی تبریز در راستای حفاظت معنایی و ارزشی میراث معماری کدم‌اند؟ بدین منظور از روش پژوهش آمیخته اکتشافی با اتکا به روش کیفی- کمی استفاده شده است. یافته‌های بخش کیفی حاکی از این است عوامل «عینی، کالبدی و عملکردی»، «ذهنی، روانی و حسی» و «اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی» به‌عنوان بخشی از ارزش‌های این بازار موجب حضور افراد در همه گروه‌های موردمطالعه در این بازار می‌گردد. در مرحله تولید معنا عوامل مذکور منجر به تولید معنا می‌گردد. معناهایی چون اصالت، هویت، خاطره‌انگیزی، یکپارچگی و شهرت نتیجه این اثرگذاری‌ها است. پس از جای گرفتن مفاهیم مرتبط با بازار در ذهن افراد و تولید معنا، شاهد بروز رفتارهایی که از این عوامل سرچشمه می‌گیرند که نشان‌دهنده شکل‌گیری کامل و بالاترین سطوح حس مکان است. یافته‌ها درزمینة تأثیرگذارترین عوامل بر حس مکان بازار تاریخی تبریز در زمان کنونی بیانگر این است که مقوله‌های «عناصر معمارانه و کالبدی»، «وداد اجتماعی» و «توجه به استفاده از فنّاوری و فضاهای بروز» در بین مقولات استخراج‌شده از متن مصاحبه با «شهروندان خارج از بازار»، مقوله‌های «عناصر کالبدی و معمارانه»، «جذابیت اصناف و مشاغل» و «غنای حسی» در بین مقولات استخراج‌شده از متن مصاحبه با «شهروندان داخل بازار»، همچنین مقوله‌های «عناصر معمارانه و کالبدی»، «وداد اجتماعی» و «غنای حسی» در بین مقولات استخراج‌شده از متن مصاحبه با «گردشگران» تعداد تکرار بیشتری داشته است. مقولات «وداد اجتماعی»، «انسجام اقتصادی» و «عناصر کالبدی و معمارائه» در بین مقولات استخراج‌شده از متن مصاحبه با «بازاریان» نیز بیشترین تکرار را داشته است. متن مصاحبه با «مخاطبان خاص» نیز بیانگر این است مقوله‌های «عناصر کالبدی و معمارانه»، «جذابیت اصناف و مشاغل» و «زمینه گرایی» در بین مقولات استخراج‌شده از متن مصاحبه با «شهروندان معمار»، مقوله‌های «عناصر کالبدی و معمارانه»، «توجه به استفاده از فنّاوری و فضاهای بروز» و «زمینه گرایی» و در بین مقولات استخراج‌شده از متن مصاحبه با «متخصصان و استادکاران» بیشترین تکرار را داشته‌اند. در بین مقوله‌های قرارگرفته در سطح «تولید معنا»، مقوله «شهرت» از دیدگاه «شهروندان خارج بازار»، مقوله «یکپارچگی» از دیدگاه «شهروندان داخل بازار» و مقوله «اصالت» از دیدگاه «گردشگران»، «شهروندان معمار»، «متخصصان و استادکاران» و «بازاریان» بیشترین تکرار را داشته است. تعداد تکرار کدها درزمینة «حفاظت معنایی و ارزشی» حاکی از این است که همه گروه‌ها بر ضرورت «حفاظت معنایی و ارزشی» بازار تاریخی تبریز به‌عنوان یکی از ارزنده‌ترین میراث معماری تأکید ورزیده‌اند. درمجموع با توجه به مقولات استخراج‌شده از متن مصاحبه با 6 گروه در زیرمجموعه سطوح مختلف حس مکان، مقوله «تعهد و فداکاری» بیشترین تکرار را داشته است. در بخش بررسی روابط مدل پژوهش، رابطه همبستگی بین متغیر حس مکان و حفاظت معنایی موردپذیرش قرار گرفت. همچنین با توجه به نتایج حاصل از آزمون همبستگی و رابطه بین متغیرهای حس مکان بازار تاریخی تبریز و حفاظت معنایی آن رابطه تمامی متغیرهای شناسایی‌شده تأثیرگذار بر حس مکان به‌استثنای متغیر مطبوعیت فضایی با حفاظت معنایی اثبات شد. با توجه به ضرایب همبستگی به‌دست‌آمده سه متغیر «تعهد و فداکاری»، «قدمت» و «حضور پذیری» دارای رابطه قوی‌تری با حفاظت معنایی و ارزشی بوده‌اند. به‌منظور بررسی رابطه هریک از سطوح ایجاد حس مکان و حفاظت معنایی از آزمون رگرسیون چندمتغیره استفاده شد. نتایج این آزمون حاکی از وجود تأثیر تمامی سطوح حس مکان بر حفاظت معنایی و ارزشی بوده که سه متغیر «تعهد و فداکاری برای بازار» و «دل‌بستگی به بازار» و «حس تعلق به بازار» بیشترین تأثیر را بر حفاظت معنایی و ارزشی بازار تاریخی تبریز داشته‌اند. ازاین‌رو شناسایی عوامل تأثیرگذار بر حس مکان بازار تاریخی تبریز اقدامی به‌منظور حفاظت از طریق برجسته نمودن معنا و نقطه خوبی برای آغاز حفاظت معنایی و زنده نگه‌داشتن و تقویت پیوند بازار با مخاطبان است؛ به‌طوری‌که از طریق معنی‌دار بودن بر وفاداری کنشی مخاطبان اثرگذار بوده و زمینه حضور مؤثر افراد و فداکاری برای آن و موجبات حفاظت اصیل و تداوم حیات و ماندگاری بازار تاریخی تبریز را فراهم می‌آورد.
کلیدواژگان: میراث معماری