پس از انقلاب صنعتی و چرخش شیوه¬های طراحی از سنتی به مدرن، طراحی پژوهی و نوع نگاه به فرایند طراحی و واکاوی جنبه¬های ناشناخته آن تبدیل به یک موضوع تحقیقاتی با اهمیت شد. بخشی از مهم¬ترین مفاهیم نهفته در فرایند طراحی از یک سو ساختار کلی آن و از دیگر سو نقش طراح، نظام بازنمایی و استدلال در طراحی بود. کدام یک از رویکرد¬ها برای تشریح فرایند طراحی مناسب¬تر است و فرایند¬های ذهنی و نظام بازنمایی¬ها چه نقشی در این رویکردها خواهند داشت، مسئله¬ای بود که در قالب شناسایی نوع خاصی از بازنمایی¬ها یعنی دست¬نگاره¬های مفهومی و نقش آن در فرایند طراحی مورد توجه قرار گرفت. از آن جهت که تحقیق در پی شناسایی نظام بازنمایی و نحوه تفکر طراح در فرایند طراحی بود انواع مختلفی از بازنمایی¬ها را می¬توان برشمرد؛ اما این بازنمایی¬های ترسیمی بودند که به دلیل سادگی ابزار و سهولت در استفاده بیش از همه مشاهده می¬شوند. بنابرین در تحقیق با تفکیک انواع مختلف دست¬نگاره کارکرد¬های شناختی و استدلالی در گام¬های اول یعنی دست¬نگاره¬های مفهومی مورد توجه قرار گرفتند.
پژوهش با رویکردی اکتشافی در دو بعد متوالی و به صورت ترکیبی شکل گرفته است. در بعد اول با مطالعات کتابخانه ای و بررسی اسناد با استدلال منطقی چارچوب مفهومی تحقیق تدوین شد. در بعد دوم با مشاهده عمیق و حضور فعال پژوهشگر در میان نوآموزان رشته معماری، نتایج حاصل از بخش اول در دو آزمون طراحی با شناسایی مفاهیم نهفته در دست¬نگاره¬های مفهومی نوآموزان طراحی مورد ارزیابی قرار گرفت. با توجه به ساختار اکتشافی تحقیق در طی فرایند تحقیق بخش¬های مبهم دیگری از مسئله آشکار شد.
تحلیل یافته¬ها و مشاهدات پژوهشگر نشان داد که رویکرد¬های شناختی با توجه به ویژگی¬های درونی طراح به خوبی فرایند طراحی را تشریح می¬نمایند، هر چند سایر رویکردها برای گونه¬ای از مسائل نیز کاربرد دارند. در رویکرد شناختی دست¬نگاره-های مفهومی با کارکردی استدلالی و در یک رابطه رفت و برگشتی ساخت مفهوم تثبیت شده در مرحله میانی طراحی را فراهم می¬آورند. کارکرد استدلالی دست¬نگاره¬های مفهومی برای هر دو مسئله باز و بسته در قالب استدلال تصویری و کلامی نمود می¬یابد و علاوه بر تسهیل چرخه خلاقیت در حل مسئله و ارتقای نتایج، بسیاری از ویژگی¬های درونی طراح از جمله شخصیت را بازگو می¬سازند. در بعد فردی شناسایی مفاهیم نهفته در دست¬نگاره¬های مفهومی به شناخت طراح از توانایی¬ها و نقاط ضعف خود و در بعد آموزشی علاوه بر افزایش دانش طراحی، به اساتید کمک می¬کند که در همان گام¬های اول با شناخت ویژگی¬های درونی نوآموزان و نقاط ضعف و قوت آن¬ها هدایت فرایند طراحی بهبود یابد.
واژه‌هاي كليدي: فرایند طراحی، شناخت، استدلال، دست نگاره مفهومی، دانشجویان معماری